Soŋay sennibayray caw taariki

Ba kaŋ zaahõ laraw-senni citaabuyaŋ ga cebe kaŋ tiira fooyaŋ hantumandi fulan nda soŋay senni ra, soŋay senni cawyan nda fesufesuyan hunday mana sintin de kala jiiri zanguboŋ 19ntoo benantaa ga, ka too Faransi kolonal zaman boŋoo ga.

Delafosse n'anniya tee soŋay senni se, sanda laamaa juwal nda poliki jinay, amma da nga harfu-dooney se, kaŋ ga too meeberawey m'a šelaŋ nda faala. Woo se a tanba ka tee maamala senni ganda beeri foo se, Gaaway isaa ceesoo bande. Ka sintin nda Haquard nda Dupuis-Yakouba kaŋyaŋ cawtiiraa na Tunbutu senni fesufesu 1897 ra, nga bandaa ga kalima citaaboo foo kaŋ fatta 1917 ra. Woo se, dangay soŋay nda senni cawoo sintin. Dandi mooraa here, Ardant du Picq zarma senni citaaboo mana fatta kala 1933 ra.

Prost soobay ha Gaawo nda Zarmaganda naaru ka senni dumey caw 1950 jiirey sintinoo ga. Prost citaaboo, La langue soṅay et ses dialectes [Soŋay sennoo nda nga kanbey] (IFAN, 1956), cebe kaŋ gandagam sennikanbey, ka hun Gaawo ka too Tilabeeri nda Gaya, kul ga man cere. Woo se boro ga hin ka nee kaŋ Gaawo ra Soŋay gandaa senni-humoo ga bara.

Maali borcinitaraa bandaa ga, senni bayray cawdoo (DNAFLA) tee laama senney kul caw k'i fesufesu. DNAFLA soŋay senni cawkey hansa ka goy nda Prost bayray tiiraa fellantaa woo, sanda soŋay-faranse kalima citaaboo (kamasoo) nda meesenni fillawey kaŋ Prost n'i marga Gaawo galloo nda koyra kanbey ra. Wey da DNAFLA soŋay cawkey na nahaw aššariyawey tabatandi, ka hantum tiirayaŋ wallafi 1970 nda 1980 jiirey ra. 1990 jiiri jinawey ra, zankey lokkoley sintin ka cawandi soŋay senni ra. Woo na koyjineyan beeri kate goyoo ra. Kalima bayray ga sahã cawandikey cawoo nda caw tiira teeyan ra lokkol kaccey se.

Ba kaŋ nga hinoo si sahã, DNAFLA soŋay cawkey ka goy fellante benandi. Goykey durkutoo ka woo faalandi, ba kaŋ ikul cindi mise booboyaŋ bande. I na kanbe dam konday beerey se, sanda Norvegian Church Aid (NEA), World Vision nda USAID (Ameriki hinoo faabaa). Woo ra, i na boŋfeeray tiira boobo tee jamaa se. Kalima bayray porožewey na soŋay-faranse kalima citaabu kaataray, faranse-soŋay bayray cerecerante kalima citaabu iddu (6): taariki and dawbayray; politiki, juwalyan nda ciiti caw; sennibayray; kabubayray; lokkol misey nda laasaabu bayray. Nda ngey sahã kayney, soŋay cawkey na citaabu wallafi jiiri woyaa woo ra.

Woodin kul ra, senni cawkey laasaabu kaŋ goyoo kay jiiri korawey wey. Za hinoo sintin ka DNAFLA goy- nda cawdoo taagayaŋ game, nga soŋay cawkey kondaa tanba ka yaalafu. Affooyaŋ marga ngey boŋ se ka tiira taagayaŋ tee, nahaw, maana nda lasaltaray bayray fondo ra. Sohõda porožewoo mma goy nda barantey kul marga, k’i laasaabu, k’i tee gooraara caw fondo dumi booboyaŋ se. Bayrawey kul ga huru goyey ra kaŋ ga ceeci ka soŋay sennoo taagandi, k’a sahãndi zamanoo woo se. Woo ra, kalima taagayaŋ teendi ordinater, interneti nda alhabar toonandiri jinay taagey se. Ordinater nda talfon poragaramey berandiroo na sennoo baykey nda zankey kaŋ ga faham jinawey wey se marga, ka fonda teji feeri kaŋ nda senni-ize taagey ga tabatandi, hala borey ma yaad’i ga. Hantum, jinde nda widewo dirandi jinawey ka too kalima citaabu dumi taagayaŋ ma teendi kaŋ ka lasataray senni-izey cebe bii ra, wala maandi nda diyandi jinde nda filim alhaali ra. Maanaa ti, kamasoo (kalima citaaboo) ka tee nga boŋ se bayrayhugu timmante kaŋ boro dumi waani-waaniyaŋ ka nafaw nd’a – a tee soŋay sennikey wala senno dendenkey.

Soŋay senni bayray cawkaw fellante jinawey:

  • Auguste Hacquard and Auguste Dupuis-Yakouba (sennilinji nda kalima bayray)
  • André Prost (sennilinji nda kalima bayray)
  • Charles Pierre Ardant du Picq (sennilinji nda kalima bayray)
  • Charles, MC & JM Ducroz (kalima citaabu Gooruwol Kaado senni ra)
  • Hamidou Seydou Hanafiou (sennibayray)
  • Husseina Alidou & Ekkehardt Wolff (tasawaq, Niger)
  • Jeffrey Heath (soŋay sennikanbe kalima citaabu: Jenne, Hunbori, Tunbutu, Gaawo)
  • Mohamed Youssouf Haïdara (sennibayray)
  • Petr Zima (sennilinji bayray)
  • Robert Nicolaï (sennilinji nda hantum bayray)
  • Yves Bernard & Mary White-Kaba (Zarma-Faranse kamusu)

Nil-Sahara senni margaa:

  • Christopher Ehret
  • Lionel bender
  • Robert Nicolai

Hantumkaw: Mohomodou Houssouba